گیربکس به مجموعه‌ای از قطعات خودرو گفته می‌شود که وظیفه آن تنظیم دور موتور و انتقال آن به چرخ‌ها توسط سیستم انتقال توان و تنظیم سرعت است. در واقع نقش گیربکس خودرو را می‌توان هم‌اندازه‌ی موتور خودرو دانست. به‌طورکلی گیربکس متشکل از چرخ‌دنده‌ها، تسمه، زنجیر، یاتاقان و جعبه است. نصب گیربکس یا جعبه‌دنده بر روی خودروها باعث می‌شود که چرخ‌ها دور و سرعت مختلفی داشته باشند؛ بدون آن‌که دور موتور از محدوده حداکثری خارج شود.
انواع جعبه‌دنده‌های گیربکس
این تقسیم‌بندی بر اساس عملکردشان و قطعاتی که در آن‌ها به‌کاررفته است انجام‌شده است. گیربکس خودرو انواع مختلفی دارد که می‌توان برای مثال به جعبه‌دنده دستی یا دنده‌ای، جعبه‌دنده‌های اتوماتیک، نیمه اتوماتيک، جعبه‌دنده ترکیبی، جعبه‌دنده متغیر پیوسته اشاره کرد.
گیربکس متشکل از اجزای گوناگونی است که بسته به نوع اجزا وظایف متفاوتی در خودرو به عهده‌دارند. اگر بخواهیم مهم‌ترین اجزای گیربکس را نام ببریم می‌توانیم به دسته‌دنده ، میل ماهک، ماهک، کشویی دنده و چرخ‌دنده‌ها اشاره‌کنیم.
وظایف گیربکس در خودرو
یکی از مهم‌ترین وظایف گیربکس تغییر دور گشتاور و قدرت موتور است. در واقع گیربکس می‌تواند دور موتور را کم و قدرت را زیاد کند و یا حتی برعکس آن‌که بستگی به شرایط جاده و نظر راننده دارد. همچنین گیربکس این امکان را به خودرو می‌دهد که حرکت معکوس داشته باشد. عوامل بسیاری در روغن‌ریزی گیربکس نقش دارند که بعضی از این عوامل می‌توان به گرفتگی هواکش گیربکس، آب‌بندی نبودن واشرهای آب اشاره کرد. در این قسمت به برخی از اجزای تشکیل‌دهنده‌ی گیربکس اشاره می‌کنیم:
• شفت ورودی و خروجی
• برنجی
• توپی
• کشویی
• ماهک
• چرخ‌دنده‌های 1،2،3
آشنایی با انواع گیربکس:
به‌طورکلی گیربکس‌ها به دسته تقسیم می‌شوند:
• گیربکس دنده‌ای
• گیربکس اتوماتیک
در گیربکس دستی عوض کردن دنده‌ها به‌وسیله راننده صورت می‌گیرد ولی در گیربکس اتوماتیک عوض کردن دنده بر عهده پردازنده الکترونیکی یا هیدرولیکی است. البته یک نوع گیربکس دیگر به نام CVT وجود دارد که عملکرد بهتری در قیاس با دو گیربکس ذکرشده دارد. مهم‌ترین مزیت این گیربکس در میزان سوخت مصرفی آن است. این نوع گیربکس با توجه به قدرت گشتاور چرخ‌ها باعث می‌شود که خودرو سوخت کمتری را مصرف کند.
مزایای گیربکس دستی:
• وزن سبک‌تر در مقایسه با انواع دیگر
• بازدهی بالا
• مصرف سوخت کم
مزیت گیربکس اتوماتیک:
• استفاده راحت و آسان به دلیل عدم پدال کلاچ
• عدم نیاز به تعویض دنده به‌صورت دستی
مزایای گیربکس CVT:
• استفاده راحت به دلیل نبودن کلاچ
• مصرف سوخت بهینه
• زیادشدن عمر موتور
• بازدهی بیشتر
• کاهش گازهای آلاینده
گیربکس دارای قطعات و لوازم‌یدکی بسیاری است که نام آن‌ها را به‌اختصار برایتان می‌آوریم:
فنر ماهک گیربکس، خار ماهک تقسیم دنده، پیچ دور گیربکس، کاپ گیربکس، سوپاپ گاز گیربکس، گردگیر میل تعویض دنده، خار موشکی گیربکس بزرگ و کوچک، روغن برگردان بدون سوراخ، پیچ دنده دیشلی میل تعویض دنده.
کیت کلاچ
کیت کلاچ در واقع وسیله‌ای برای قطع و وصل کردن انتقال نیرو به چرخ‌های خودرو است و کاربر اصلی کلاچ برای عوض کردن دنده‌های گیربکس است. تمامی قطعه‌هایی که در خودرو به‌کاررفته است بسته به نوع آن هرکدام وظایف مخصوص به خود را دارند. یکی از این قطعه‌ها که نقش مهمی درحرکت ماشین دارد صفحه کلاچ ماشین است و درصورتی‌که این قطعه از ماشین با مشکل مواجه شود می‌تواند خطرات جبران‌ناپذیری را برای راننده و سرنشینان آن به همراه داشته باشد.
مجموعه کیت کلاچ در واقع یکی از مهم‌ترین قسمت‌های اصلی گیربکس یا جعبه‌دنده است. کیت کلاچ شامل قطعاتی از جمله بلبرینگ کلاچ، دیسک و صفحه است.
دلیل زود خراب شدن کیت (بلبرینگ‌ها) کلاچ‌ها
برخی از خرابی‌های زودهنگام بلبرینگ‌ها به دلیل نصب اشتباه آن‌ها توسط برخی از تعمیرکاران است. برای راه‌اندازی و نصب درست آن‌ها روش‌های مختلفی ازجمله مکانیکی، هیدرولیکی و گرمایی وجود دارد که رعایت هرکدام از آن‌ها از خرابی زودهنگام بلبرینگ‌ها جلوگیری می‌کند.
در چه مواردی صفحه کلاچ از ناحیه کیت (بلبرینگ) دچار خرابی می‌شود؟
• سفتی پدال کلاچ
• خورده شدن چرخ‌دنده
• شنیدن صداهای عجیب
• لرزش پدال کلاچ
شاید برای شما هم این سوال پیش‌آمده باشد که در صورت بروز مشکل، کیت کلاچ باید به‌طور کامل تعویض شود؟ در جواب می‌توان گفت خیر. در بیشتر مواقع فقط لنت کلاچ ماشین ساییده می‌شود و فقط باید لنت دوباره عوض شود که در بعضی مواقع یکسری از تعمیرکاران غیرحرفه‌ای هر سه قطعه یعنی دیسک، صفحه و بلبرینگ ماشین را تعویض می‌کنند که این کار مشتری را متحمل هزینه گزافی می‌کند.
رانندگان برای اینکه عمر وسیله نقلیه خود را افزایش دهند باید به‌طور صحیح از وسایل نقلیه خود استفاده کنند. صفحه کلاچ یکی از قطعاتی است که در خودرو به کار می‌رود و برای جلوگیری از ایجاد مشکل برای سرنشینان باید هرچند وقت یک‌بار تعویض شود.
عواملی که سبب کاهش عمر صفحه کلاچ می‌شود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• فشار در سربالایی‌ها
• تعداد سرنشین
• قرار دادن پا بر روی کلاچ
دیسک و صفحه اولین قطعه‌ای است که هنگام انتقال نیرو از موتور به چرخ‌ها درگیر می‌شود. دیسک و صفحه قسمت‌های مختلفی دارد.
در هنگام خرید دیسک و صفحه باید به نکات زیر توجه کرد:
• قیمت
• نرمی کلاچ
• برند صفحه کلاچ
• فنر مارپیچ
• بلبرینگ کلاچ
• نوع بسته‌بندی
• مشورت با مکانیک
ویژگی‌های بهینه‌ای که باید در طراحی کلاچ‌ها لحاظ شود:
• انتقال ماکزیمم گشتاور
• درگیری و خلاصی تدریجی
• پخش سریع حرارت تولیدشده
• بالانس دینامیکی
• استهلاک نوسانات
• ابعاد کلاچ
• سادگی در تعویض و تعمیر
• سهولت در عملکرد کلاچ در نزد راننده
تعمیرکاران و مکانیک‌ها برای اینکه متوجه تمام شدن دیسک و صفحه شوند، تستی را انجام می‌دهند که برای انجام این تست زمانی که ماشین در ایست کامل است ماشین را با دنده دو حرکت می‌دهند و ناگهان پای خود را از روی کلاچ برمی‌دارند اگر بعدازاین کار موتور خاموش شد دیسک و صفحه سالم است و نیازی به تعویض آن نیست اما اگر موتور ماشین خاموش نشد و حرکت کرد یعنی دیسک و صفحه سالم نیست و باید تعویض شود.
صفحه کلاچ
کلاچ نام یکی از قطعات مهم خودرو است که ریشه لغوی آن آلمانی و به معنی اتصال است. در واقع کلاچ وسیله‌ای است که عمل قطع و یا وصل کردن را انجام می‌دهد. نقش کلاچ در ماشین، برقرار کردن اتصال بین فلایویل موتور و گیربکس است و روی آن کنترل دارد. کاربرد اصلی صفحه کلاچ در مواقعی است که راننده بخواهد دنده عوض کند و یا ماشین را متوقف کند.
راننده برای استفاده از کلاچ باید پدالی را که زیر پای چپ راننده است تا انتها فشار دهد. حالتی که کلاچ را می‌گیریم در اصطلاح خلاصی و حالتی که کلاچ را رها می‌کنیم، درگیر شدن کلاچ می‌گویند. در واقع کلاچ انتقال نیرو از موتور به چرخ‌ها را مدیریت می‌کند که همین ویژگی را می‌توان وظیفه اصلی کلاچ دانست.
نقش کلاچ در خودرو
برای عوض کردن دنده باید وسیله‌ای به‌صورت موقت نیرو را از گیربکس آزاد کند و بعدازاینکه دنده عوض شد، دوباره نیرو را برگرداند که کلاچ این وظیفه را بر عهده دارد. برای اینکه کلاچ آزاد شود بلبرینگ کلاچ (کاسه‌ساچمه آزادکننده) به‌وسیله پدال به یک‌طرف رانده می‌شود که حرکت بلبرینگ کلاچ سبب این می‌شود که اهرم آزادکننده مانع از فشار دادن صفحه شده و بتواند فنرها را تحت‌فشار قرار دهد و این کار سبب می‌شود که کلاچ آزاد شود.
یکی از موضوعاتی که باید به آن اهمیت دهیم این است که سیستم کلاچ ماشین بعد از حدود 50 الی 60 هزار کیلومتر باید تعویض و یا رگلاژ شود، البته این موضوع به نوع رانندگی شما هم‌بستگی دارد. گرفتن کلاچ و دیسک صفحه بعد از مدتی سخت‌تر می‌شود که همین مسئله باعث فرسودگی و کج شدن آن می‌شود.
آشنایی با انواع کلاچ
کلاچ انواع مختلفی دارد که می‌توان به کلاچ‌های بدون لغزش، یک‌طرفه، اصطکاکی و هیدرولیک اشاره کرد.
انواع کلاچ‌های اصطکاکی:
• کلاچ مخروطی
• کلاچ تک‌صفحه‌ای
• کلاچ چندصفحه‌ای
• کلاچ نیمه گریز از مرکز
• کلاچ گریز از مرکز
کلاچ‌هایی که قطع و وصل ارتباط در آن‌ها به‌وسیله نیروی عضلانی انجام می‌شود. در مواقع لازم برای صرف نیروی کمتر از وسایل هیدرولیکی و هوایی به‌عنوان کمک استفاده می‌شود. این کلاچ‌ها در دسته‌بندی‌های مختلفی هستند:
• کلاچ‌هایی که به‌صورت یک‌صفحه‌ای با فنرهای مارپیچی هستند. (کلاچ اتوبوس و مینی‌بوس)
• کلاچ‌هایی که به‌صورت یک‌صفحه‌ای با فنر دیافراگمی هستند. (ماشین‌های پژو و پراید)
• کلاچ‌هایی که به‌صورت دوصفحه‌ای با هر دو نوع فنر هستند. (کلاچ تراکتور)
• کلاچ‌هایی که به‌صورت چندصفحه‌ای هستند. (موتورسیکلت)
کلاچ‌هایی که در آن‌ها قطع و وصل ارتباط به‌صورت خودکار انجام می‌شود. این کلاچ‌ها در دسته‌بندی زیر قرار می‌گیرند.
• کلاچ‌های وزنه‌ای
• کلاچ‌های هیدرودینامیکی
• کلاچ‌های الکترومغناطیسی
مواردی که باعث آلودگی کلاچ خودرو می‌شود:
عایق‌بندی نامناسب و نشتی می‌تواند دلیل اصلی آلودگی کلاچ باشد. همچنین نصب نادرست گریس هم یکی از دلایل آلودگی است.
راه‌حل برای جلوگیری از خرابی کلاچ
از حرکت کردن به سمت عقب در سربالایی‌ها با استفاده از ترمزدستی جلوگیری کنید. اگرچه این کار کاملا مانع از حرکت کردن نمی‌شود اما برای جلوگیری از حرکت به سمت عقب و رها شدن ماشین کافی است. البته رانندگان حرفه‌ای می‌توانند با استفاده از پاشنه پای راست خود ترمز پدالی را فشار دهند و زمانی که می‌خواهند پدال گاز را فشار دهند می‌توانند پای خود را بردارند.
در سربالایی‌ها چگونه می‌توان با استفاده از کلاچ، ماشین را متوقف کرد؟
همان‌طور که می‌دانید حرکت رو به عقب خودرو در سربالایی‌ها خطرناک است. در چنین مواقعی راننده ممکن است با فشار آوردن اندک پدال، عمل ترمز کردن را به‌طور کامل انجام ندهد، این کار بدون فشار دادن پدال ترمز اتفاق می‌افتد در چنین مواقعی متاسفانه کلاچ ماشین آسیب زیادی می‌بیند.
